O φίλος μου ο Πάνος, εργένης εκ πεποιθήσεως και τεμπέλης εξ ανάγκης, όταν γύριζε από τη δουλειά του έβαζε ο ίδιος να μαγειρέψει. Το συνηθισμένο, αλλά και αγαπημένο του μενού ήταν ρύζι. Η σχέση του με το ρύζι ήταν ερωτική. Τεράστιες ποσότητες ρυζιού να τον ταξιδεύουν σε απέραντες πεδιάδες μέχρι να συναντήσει την γκέισά του. Τη φορά όμως που θα τον επισκεπτόμουν φαίνεται ότι το ... ταξίδι του κράτησε λίγο περισσότερο, γιατί το φαγητό δεν τρωγόταν. Το ρύζι ήταν εντάξει, οι μπριζόλες όμως, που ήταν και το κύριο πιάτο, φέρναν προς τις μαύρες πτυχώσεις του κάρβουνου. Όταν άνοιξε το φούρνο κι αντικρίσαμε το θέαμα, εγώ άρχισα να γελώ με γέλια τρανταχτά σχολιάζοντας ταυτόχρονα και τη μαγειρική του αν - ικανότητα. Ο ίδιος όμως φάνηκε ότι δε συμμερίστηκε τη διάθεσή μου και με ύφος μικρού παιδιού που μόλις το είχαν μαλώσει, έβγαλε ένα επιφώνημα απογοήτευσης.
Τι είναι αυτό που έκανε εμένα να θεωρήσω αστεία την κατάσταση σε αντίθεση με το φίλο τον Πάνο; Η απόσταση από το γεγονός. Εγώ, ένας παρατηρητής μιας μάλλον απογοητευτικής εικόνας (οι καμένες μπριζόλες) φροντίζω με το γέλιο να εξισορροπήσω την απογοήτευση. Κι ο Πάνος, ο δημιουργός της απογοητευτικής εικόνας παίρνει στα σοβαρά την κατάσταση, γιατί αισθάνεται υπεύθυνος γι΄ αυτή. Μια φράση μου έρχεται στο μυαλό: δε γελάμε με τα όσα συμβαίνουν, γελάμε παρά τα όσα συμβαίνουν.
Γυρνώντας στο σπίτι άνοιξα το "Αστείο" του Μίλαν Κούντερα. Ο ήρωας, ο Λόυντβιχ, στην κομμουνιστική Τσεχοσλοβακία, μέλος του κομμουνιστικού κόμματος θέλει να κάνει ένα αστείο στην αγαπημένη του για να τραβήξει την προσοχή της. Της στέλνει μία κάρτα στην οποία περιπαίζει το κομμουνιστικό καθεστώς της εποχής του: "Ο οπτιμισμός είναι το όπιο του λαού. Το υγιές πνεύμα βρωμάει βλακεία. Ζήτω ο Τρότσκι".Ο μόνος τελικά που γελά είναι ο Λούντβιχ. Όλοι οι υπόλοιποι το παίρνουν στα σοβαρά. Και τον αποβάλουν. Από το κόμμα, από το πανεπιστήμιο, από το πνεύμα της εποχής.
Τελικά τι κάνει ένα "αστείο" να είναι αστείο, δηλαδή να κάνει τη δική του περιπαικτική διάθεση να γίνει αποδεκτή από το κοινωνικό σύνολο; Ας μας καθοδηγήσει η ετυμολογία της λέξης. Η λέξη "αστείο" μας παραπέμπει στην αστική αντίληψη, την ομαδικότητα. Το αστείο είναι ένα παιχνίδι που το παίζουν οι παίκτες μιας ομάδας. Και όπως ένα παιχνίδι μπορεί να γίνει σκληρό και επικίνδυνο, έτσι και το αστείο. Δεν μπορώ να ξεχάσω τη σκηνή από τους "Βατράχους" του Αριστοφάνη που ο Διόνυσος, ο θεός του κρασιού, γεμάτος φόβο όταν επισκέπτεται τον κάτω κόσμο ψάχνοντας ασφάλεια τρέχει στις πρώτες σειρές του θεάτρου, εκεί όπου ο ιερέας του, ο πραγματικός ιερέας, παρακολουθεί την παράσταση, και ο θεός του ζητά βοήθεια και του προτείνει μάλιστα να τρώνε τις προσφορές του μαζί. Είναι όμως ένα παιχνίδι. Και σε ένα παιχνίδι πηγαίνουν όλοι με μία διάθεση να περάσουν καλά. Να πειράξουν ακόμη και το θεό, γιατί όλοι είναι ίσοι, όλοι είναι παίκτες. Στο θέατρο όμως συμβαίνουν αυτά. Στις τελετές όμως που γίνονται προς χάρη του θεού, εκεί που ο ιερέας γίνεται ένας μυσταγωγός, τότε οι συμμετέχοντες μεταμορφώνονται σε μύστες και σκοπός είναι η έκσταση, η θέωση. Εκεί το αστείο δεν έχει θέση.
Το αστείο επομένως είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο, σαφώς διιστάμενο από το καλαμπούρι, το χωρατό. Το αστείο διαθέτει μια πνευματικότητα που δεν τη διαθέτει το καλαμπούρι. Η διαφορά τους φαίνεται στο χρόνο αντίδρασης. Στο καλαμπούρι γελάς αμέσως, σαν να σε γαργαλάει ο καλαμπουρτζής. Το αστείο θέλει λίγο χρόνο, την επεξεργασία του. Το καλαμπούρι είναι σαν την πορδή, το αστείο σαν τη γέννα. Το ένα εξατμίζεται στον αέρα και βρωμά, το άλλο σου αφήνει ένα δημιούργημα που μπορείς να το αναπαράγεις εις άπειρον.
Άρα γελώ σημαίνει και αντιδρώ και σκέφτομαι, ίσως πρώτα σκέφτομαι και μετά γελώ. Πάντως σκέψη χρειάζεται. Και όσο πιο πολύ απομακρύνομαι από το αστείο, αλλά και όσο πιο κοντά στην ομάδα βρίσκομαι στην οποία απευθύνεται το αστείο, τόσο πιο αντικειμενικός, αλλά και άμεσος αποδέκτης γίνομαι. Γιατί είπαμε: δε γελάω μόνο με όσα συμβαίνουν, γελάω παρά τα όσα συμβαίνουν.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου