ΔΙΟΤΙΜΑ

Μία μικρή αναδρομή σε αυτή τη μυστηριώδη μάγισσα, τη Διοτίμα. Ο Πλάτωνας επικαλείται τη Διοτίμα για να υπερασπιστεί το δάσκαλό του Σωκράτη, ότι τάχα διαφθείρει τους νέους. Σκοπός του είναι να προβάλλει τη γνώμη ότι ο αληθινός έρωτας οδηγεί στη θέαση της ιδέας της ομορφιάς, πλατωνικός έρωτας.  Όσο για μένα...με τραβούν αυτές οι μοναδικές, ανεπανάληπτες γυναικείες μορφές που εμφανίζονται στα κείμενα και μένεις πάντα με την απορία αν πράγματι υπήρξαν και ιστορικά πρόσωπα...

Ο Πλάτων στο Συμπόσιο εμ­φανίζει το φιλόσοφο Σωκράτη να λέει ότι στα ερωτικά τον μύησε μια γυναίκα από τη Μαντινεία, η Διοτίμα. Μήπως η Διοτίμα, που είναι φανταστικό πρόσωπο, είναι η Ασπασία η σοφή όπως την αποκαλούν τα λεξικά; Σύμφωνα με τον Ανδρέα Λεντάκη αυτό είναι και το πιθανότερο, διότι δεν έχουμε καμία άλλη μαρτυρία για την ιστορικότητα του προσώπου της πέρα από τη μνημόνευση της στο Συμπόσιο από τον Σωκράτη.

τὸν δὲ λόγον τὸν περὶ τοῦ Ἔρωτος, ὅν ποτ᾽ ἤκουσα γυναικὸς Μαντινικῆς Διοτίμας, ἣ ταῦτά τε σοφὴ ἦν καὶ ἄλλα πολλά, καὶ Ἀθηναίοις ποτὲ θυσαμένοις πρὸ τοῦ λοιμοῦ δέκα ἔτη ἀναβολὴν ἐποίησε τῆς νόσου, ἣ δὴ καὶ ἐμὲ τὰ ἐρωτικὰ ἐδίδαξεν,— ὃν οὖν ἐκείνη ἔλεγε λόγον, πειράσομαι ὑμῖν διελθεῖν ἐκ τῶν ὡμολογημένων ἐμοὶ καὶ Ἀγάθωνι.

Πλάτωνας, Συμπόσιο, 201d

Σύμφωνα με τη Διοτίμα, ο Έρωτας είναι κάτι μεταξύ θνητού και αθανάτου, είναι ένας μεγάλος δαίμονας. Μητέρα του είναι η Πενία και πατέρας του είναι ο Πόρος.

ὅτε γὰρ ἐγένετο ἡ Ἀφροδίτη, εἱστιῶντο οἱ θεοὶ οἵ τε ἄλλοι καὶ ὁ τῆς Μήτιδος ὑὸς Πόρος. ἐπειδὴ δὲ ἐδείπνησαν, προσαιτήσουσα οἷον δὴ εὐωχίας οὔσης ἀφίκετο ἡ Πενία, καὶ ἦν περὶ τὰς θύρας. ὁ οὖν Πόρος μεθυσθεὶς τοῦ νέκταρος, οἶνος γὰρ οὔπω ἦν, εἰς τὸν τοῦ Διὸς κῆπον εἰσελθὼν βεβαρημένος ηὗδεν. ἡ οὖν Πενία ἐπιβουλεύουσα διὰ τὴν αὑτῆς ἀπορίαν παιδίον ποιήσασθαι ἐκ τοῦ Πόρου, κατακλίνεταί τε παρ᾽ αὐτῷ καὶ ἐκύησε τὸν ἔρωτα. διὸ δὴ καὶ τῆς Ἀφροδίτης ἀκόλουθος καὶ θεράπων γέγονεν ὁ Ἔρως, γεννηθεὶς ἐν τοῖς ἐκείνης γενεθλίοις, καὶ ἅμα φύσει ἐραστὴς ὢν περὶ τὸ καλὸν καὶ τῆς Ἀφροδίτης καλῆς οὔσης.

Πλάτωνας, Συμπόσιο, 203c

Ο Έρωτας είναι η διαρκής παρουσία του αγαθού. Επειδή η αιώνια διάρκεια είναι ιδιότητα της θείας ουσίας, η Διοτίμα θεωρεί ως θεϊκό στοιχείο μέσα στην ανθρώπινη ζωή την κύηση και τη γέννηση. Μόνο με τη γέννηση μέσα στην περιοχή του καλού είναι δυνατόν να φτάσουν τα θνητά όντα στην απόκτηση της αιώνιας παρουσίας του αγαθού. Αυτό σημαίνει ότι ο τελικός στόχος που αποτελεί την επιδίωξη του έρωτα είναι η αθανασία. Η θνητή φύση μπορεί και σώζεται επειδή στη ροή της χρονικότητας πεθαίνοντας αφήνει κάθε στιγμή κάτι το νέο ως διάδοχο. Η ανανεωτική ενεργητικότητα είναι ο μόνος τρόπος που ανοίγει στο θνητό ον τον ορίζοντα της αθανασίας. Εδώ στηρίζει ο Πλάτωνας και τη θεωρία της ανάμνησης: η παρουσία της επιστήμης κατορθώνεται με μια διαρκή μελέτη και ανάμνηση.

καὶ μὴ ὅτι κατὰ τὸ σῶμα, ἀλλὰ καὶ κατὰ τὴν ψυχὴν οἱ τρόποι, τὰ ἤθη, δόξαι, ἐπιθυμίαι, ἡδοναί, λῦπαι, φόβοι τούτων ἕκαστα οὐδέποτε τὰ αὐτὰ πάρεστιν ἑκάστῳ, ἀλλὰ τὰ μὲν γίγνεται, τὰ δὲ ἀπόλλυται. πολὺ δὲ τούτων ἀτοπώτερον ἔτι, ὅτι καὶ αἱ ἐπιστῆμαι μὴ ὅτι αἱ μὲν γίγνονται, αἱ δὲ ἀπόλλυνται ἡμῖν, καὶ οὐδέποτε οἱ αὐτοί ἐσμεν οὐδὲ κατὰ τὰς ἐπιστήμας, ἀλλὰ καὶ μία ἑκάστη τῶν ἐπιστημῶν ταὐτὸν πάσχει. ὃ γὰρ καλεῖται μελετᾷν, ὡς ἐξιούσης ἐστὶ τῆς ἐπιστήμης· λήθη γὰρ ἐπιστήμης ἔξοδος, μελέτη δὲ πάλιν καινὴν ἐμποιοῦσα ἀντὶ τῆς ἀπιούσης μνήμην σῴζει τὴν ἐπιστήμην, ὥστε τὴν αὐτὴν δοκεῖν εἶναι. τούτῳ γὰρ τῷ τρόπῳ πᾶν τὸ θνητὸν σῴζεται, οὐ τὸ παντάπασιν τὸ αὐτὸ ἀεὶ εἶναι ὥσπερ τὸ θεῖον, ἀλλὰ τῷ τὸ ἀπιὸν καὶ παλαιούμενον ἕτερον νέον ἐγκαταλείπειν οἷον αὐτὸ ἦν. ταύτῃ τῇ μηχανῇ, ὦ Σώκρατες, ἔφη, θνητὸν ἀθανασίας μετέχει, καὶ σῶμα καὶ τἆλλα πάντα· ἀθάνατον δὲ ἄλλῃ. μὴ οὖν θαύμαζε εἰ τὸ αὑτοῦ ἀποβλάστημα φύσει πᾶν τιμᾷ· ἀθανασίας γὰρ χάριν παντὶ αὕτη ἡ σπουδὴ καὶ ὁ ἔρως ἕπεται.

Πλάτωνας, Συμπόσιο, 208a - 208b

Την τάση για αθανασία τη βλέπει η Διοτίμα κάτω από δύο πρίσματα: α) η σωματική αθανασία, ο βιολογικός έρωτας της σωματικής παιδογονίας, β) η ψυχική αθανασία, η οποία συντελείται μέσα στον ορίζοντα της ιστορικής μνήμης.

οἴει σύ, ἔφη, Ἄλκηστιν ὑπὲρ Ἀδμήτου ἀποθανεῖν ἄν, ἢ Ἀχιλλέα Πατρόκλῳ ἐπαποθανεῖν, ἢ προαποθανεῖν τὸν ὑμέτερον Κόδρον ὑπὲρ τῆς βασιλείας τῶν παίδων, μὴ οἰομένους ἀθάνατον μνήμην ἀρετῆς πέρι ἑαυτῶν ἔσεσθαι, ἣν νῦν ἡμεῖς ἔχομεν; πολλοῦ γε δεῖ, ἔφη, ἀλλ᾽ οἶμαι ὑπὲρ ἀρετῆς ἀθανάτου καὶ τοιαύτης δόξης εὐκλεοῦς πάντες πάντα ποιοῦσιν, ὅσῳ ἂν ἀμείνους ὦσι, τοσούτῳ μᾶλλον· τοῦ γὰρ ἀθανάτου ἐρῶσιν. οἱ μὲν οὖν ἐγκύμονες, ἔφη, κατὰ τὰ σώματα ὄντες πρὸς τὰς γυναῖκας μᾶλλον τρέπονται καὶ ταύτῃ ἐρωτικοί εἰσιν, διὰ παιδογονίας ἀθανασίαν καὶ μνήμην καὶ εὐδαιμονίαν, ὡς οἴονται, αὑτοῖς εἰς τὸν ἔπειτα χρόνον πάντα ποριζόμενοι· οἱ δὲ κατὰ τὴν ψυχήν—εἰσὶ γὰρ οὖν, ἔφη, οἳ ἐν ταῖς ψυχαῖς κυοῦσιν ἔτι μᾶλλον ἢ ἐν τοῖς σώμασιν, ἃ ψυχῇ προσήκει καὶ κυῆσαι καὶ τεκεῖν.

Πλάτωνας, Συμπόσιο, 208e-209a

Στο τελευταίο μέρος του λόγου της Διοτίμας παρουσιάζεται ο δρόμος που πρέπει να ακολουθήσει η ψυχή όταν δεχτεί την επιφοίτηση του έρωτα. Το πρώτο ξεκίνημα είναι ο σωματικός έρωτας, η σχέση όμως πρέπει να έχει χαρακτήρα πνευματικό και τεκμηρίωση της ορθότητας της σχέσης αυτής είναι η γέννηση λόγων καλών. Στη συνέχεια πρέπει να γίνει ενατένιση του κάλλους που παρουσιάζεται σε όλα τα ωραία σώματα και μάλιστα του ψυχικού κάλλους. Η τρίτη και τελευταία βαθμίδα είναι η ύψωση της ψυχής στην ενατένιση του καθαυτό καλού, εκεί όπου ο ανθρώπινος λόγος είναι πια ανίκανος να εκφράσει τα όσα αισθάνεται η ψυχή.

τοῦτο γὰρ δή ἐστι τὸ ὀρθῶς ἐπὶ τὰ ἐρωτικὰ ἰέναι ἢ ὑπ᾽ ἄλλου ἄγεσθαι, ἀρχόμενον ἀπὸ τῶνδε τῶν καλῶν ἐκείνου ἕνεκα τοῦ καλοῦ ἀεὶ ἐπανιέναι, ὥσπερ ἐπαναβαθμοῖς χρώμενον, ἀπὸ ἑνὸς ἐπὶ δύο καὶ ἀπὸ δυοῖν ἐπὶ πάντα τὰ καλὰ σώματα, καὶ ἀπὸ τῶν καλῶν σωμάτων ἐπὶ τὰ καλὰ ἐπιτηδεύματα, καὶ ἀπὸ τῶν καλῶν ἐπιτηδευμάτων ἐπὶ τὰ καλὰ μαθήματα, καὶ ἀπὸ τῶν μαθημάτων ἐπ᾽ ἐκεῖνο τὸ μάθημα τελευτῆσῃ, ὅ ἐστιν οὐκ ἄλλου ἢ αὐτοῦ ἐκείνου τοῦ καλοῦ μάθημα, καὶ γνῷ αὐτὸ τελευτῶν ὃ ἔστι καλόν.

Πλάτωνας, Συμπόσιο, 211c-211d